Projektowanie uniwersalne w edukacji - co kryje się za tym podejściem?
Instytut Badań Edukacyjnych (IBE) opublikował obszerny materiał dotyczący projektowania uniwersalnego w edukacji. Dokument ten szczegółowo opisuje zasady i cele projektowania uniwersalnego, przedstawiając je jako niezbędny element współczesnej edukacji. Przebrnęłam przez ponad stustronicowy tekst, aby przedstawić Wam najważniejsze założenia tego podejścia, pokazując, jak można je wdrażać w codziennej praktyce edukacyjnej. Całość materiału znajdziecie TUTAJ, a moje wątpliwości poniżej.
Projektowanie uniwersalne w edukacji (UDL) to nowoczesne podejście, które umożliwia tworzenie dostępnej i inkluzywnej edukacji. W obliczu współczesnych wyzwań związanych z różnorodnością uczniów, projektowanie uniwersalne wydaje się niezwykle ważnym narzędziem, które wspiera równość szans i otwartość w nauczaniu.
Projektowanie uniwersalne w edukacji to zestaw zasad, które mają na celu tworzenie programów nauczania dostępnych i efektywnych dla wszystkich uczniów, niezależnie od ich umiejętności, stylu uczenia się czy ewentualnych niepełnosprawności. Oparte jest na założeniu, że różnorodność w klasie jest normą, a nie wyjątkiem, dlatego materiały dydaktyczne, metody nauczania i środowisko edukacyjne powinny być elastyczne i otwarte na adaptację. I tu pojawiają się moje pierwsze wątpliwości, jako praktyka znającego realia polskich szkół.
W praktyce projektowanie uniwersalne polega na uwzględnianiu trzech podstawowych zasad:
- Zróżnicowane sposoby przedstawiania informacji – materiał powinien być dostępny w różnych formach, takich jak tekst, obrazy, filmy, dźwięk czy interaktywne narzędzia, aby każdy uczeń mógł wybrać odpowiednią dla siebie metodę przyswajania wiedzy.
- Elastyczne formy wyrażania i działania – uczniowie powinni mieć możliwość wyrażania swojej wiedzy i umiejętności w sposób, który najlepiej odpowiada ich mocnym stronom. Może to oznaczać np. pisanie prac, tworzenie prezentacji multimedialnych, udział w dyskusjach lub projektach grupowych.
- Zaangażowanie uczniów na różne sposoby – edukacja powinna uwzględniać różne sposoby motywowania i angażowania uczniów, takie jak współpraca w grupie, indywidualne zadania czy praca projektowa, by każdy znalazł coś, co go zainteresuje.
Elastyczne nauczanie na miarę XXI wieku
Projektowanie uniwersalne w edukacji jest odpowiedzią na zmieniające się potrzeby społeczne, w których szkoły i inne instytucje edukacyjne muszą uwzględniać różnorodność uczniów, nie tylko w kontekście fizycznym czy poznawczym, ale także kulturowym, językowym i społecznym. Tradycyjne modele edukacji często zakładały istnienie jednego „średniego” ucznia, do którego były dostosowywane metody nauczania. Projektowanie uniwersalne odrzuca ten model, uznając, że każdy uczeń jest inny i potrzebuje indywidualnego podejścia.
Jednym z kluczowych elementów tego podejścia jest dostępność. Dotyczy to nie tylko osób z niepełnosprawnościami, ale wszystkich, którzy mogą potrzebować innych narzędzi do skutecznego uczenia się. Na przykład, niektóre dzieci mogą lepiej przyswajać wiedzę poprzez wizualizacje, inne przez słuchanie, a jeszcze inne przez praktyczne działanie. Projektowanie uniwersalne umożliwia tworzenie takich środowisk, w których każdy znajdzie odpowiednie dla siebie warunki do nauki. Brzmi wspaniale. Szkoda tylko, że nie uwzględnia najpierw stworzenia odpowiedniego środowiska pracy dla nauczyciela – zaczynając od potrzebnych materiałów, na infrastrukturze i działającym sprzęcie kończąc.
Wdrożenie zasad projektowania uniwersalnego niesie ze sobą wiele korzyści. Przede wszystkim, zapewnia większą równość szans w edukacji. Uczniowie, którzy z różnych powodów mają trudności z nauką w tradycyjnym systemie, mogą dzięki elastycznym metodom kształcenia w pełni uczestniczyć w procesie edukacyjnym. To także sposób na zmniejszenie wykluczenia społecznego oraz na budowanie bardziej inkluzywnego środowiska szkolnego.
Poza tym, projektowanie uniwersalne sprzyja innowacyjności w nauczaniu. Nauczyciele, poszukując nowych metod i narzędzi, stają się bardziej otwarci na kreatywne podejście do przekazywania wiedzy. Uczniowie zaś, mając możliwość wyboru, jak chcą się uczyć i jak chcą prezentować swoje osiągnięcia, rozwijają nie tylko swoje kompetencje poznawcze, ale także umiejętności krytycznego myślenia, rozwiązywania problemów i współpracy.
I tu kolejna wątpliwość. Projektowanie uniwersalne wymaga aktywności nauczycieli, poszukiwania metod i ciągłego rozwoju, co jak najbardziej powinno być wpisane w definicję zawodu. Zejdźmy jednak na ziemię. Każdy, kto zna szkolne realia, wie, że takich nauczycieli jest niewielu. Wystarczy przejrzeć grupy internetowe, by zorientować się, jak niska jest świadomość dotycząca chociażby podstaw programowych czy obowiązujących nas od dawna dostosowań.
Jak wprowadzać zasady projektowania uniwersalnego?
Wdrażanie projektowania uniwersalnego nie musi oznaczać rewolucji w dotychczasowych metodach pracy. Wystarczy stopniowo wprowadzać zmiany, które pozwolą na większą elastyczność i różnorodność w edukacji. Nauczyciele mogą zacząć od modyfikowania materiałów dydaktycznych, wprowadzając różne formy prezentacji treści, oraz dając uczniom więcej swobody w wyborze sposobu realizacji zadań. Ważne jest również tworzenie atmosfery wsparcia, w której uczniowie czują się bezpiecznie i mają przestrzeń do rozwijania swoich talentów.
Kolejnym krokiem może być współpraca z innymi nauczycielami oraz specjalistami, takimi jak pedagodzy specjalni, psycholodzy czy logopedzi, aby wspólnie wypracować najlepsze rozwiązania dostosowane do konkretnych potrzeb uczniów. Teoretycznie świetny pomysł. A gdzie tu praktyka? Znalezienie specjalistów w szkołach poza dużymi ośrodkami miejskimi graniczy z cudem. A współpraca? Kiedy? Między lekcją a dyżurem? W okienku na przejazd między placówkami? Kosztem lekcji czy kosztem przygotowania tych różnorodnych metod przekazu treści?
Idee a rzeczywistość
Projektowanie uniwersalne w edukacji to idea, która zasługuje na szczególną uwagę. Projektowanie uniwersalne w edukacji to podejście, które zmienia sposób myślenia o nauczaniu. Tworzenie programów edukacyjnych dostępnych dla wszystkich uczniów od samego początku pozwala budować bardziej dostępną szkołę. Zastosowanie zasad projektowania uniwersalnego sprzyja rozwijaniu umiejętności uczniów, wspiera ich zaangażowanie i umożliwia pełny dostęp do wiedzy. To podejście, które odpowiada na potrzeby nowoczesnej edukacji i społeczeństwa opartego na równości i szacunku dla różnorodności
Jednak mimo ogromnego potencjału tego podejścia, nie zauważyłam, aby szło z nim w parze myślenie o najistotniejszym elemencie – o nauczycielach. Moje poważne obawy dotyczą warunków pracy w polskich szkołach. Duże klasy, braki kadrowe, niskie wynagrodzenia nauczycieli i ich przeciążenie obowiązkami to tylko niektóre z problemów. Dodatkowo, system edukacyjny w Polsce często funkcjonuje według zasad hierarchii i zależności, a częste zmiany programów i reformy edukacyjne, uzależnione od aktualnej polityki, utrudniają stabilne wdrażanie nowoczesnych rozwiązań. W takich warunkach skuteczna realizacja założeń projektowania uniwersalnego może być dużym wyzwaniem. I jak znam życie – wyzwanie to spadnie na barki nauczycieli.
Aby efektywnie wdrożyć projektowanie uniwersalne w edukacji, należy zacząć od rozwiązania podstawowych problemów, które obecnie paraliżują polski system szkolnictwa. Jednym z kluczowych wyzwań jest zbyt duża liczebność klas, co znacząco utrudnia indywidualne podejście do każdego ucznia, a przecież na tym opiera się cała idea UDL. Nauczyciel mający przed sobą 30 czy więcej uczniów nie jest w stanie skutecznie dostosować metod nauczania do potrzeb każdego z nich. Zmniejszenie liczebności klas to pierwszy krok do stworzenia przestrzeni sprzyjającej wdrażaniu nowoczesnych, elastycznych metod edukacyjnych.
Kolejnym istotnym elementem jest uregulowanie kwestii obowiązków zawodowych nauczycieli. Obecnie zakres ich pracy często wykracza poza to, co obejmuje pensja zasadnicza. Nauczyciele są przeciążeni biurokracją, dodatkowymi obowiązkami i zajęciami pozalekcyjnymi, co znacznie obniża ich efektywność w pracy dydaktycznej. Jasno określony zakres obowiązków w ramach podstawowego wynagrodzenia powinien być priorytetem, aby nauczyciel mógł skupić się na tym, co najważniejsze – wspieraniu rozwoju uczniów.
Efektywne wprowadzenie UDL nie może odbyć się również bez realnego wsparcia nauczycieli, zarówno w zakresie szkoleń, jak i wsparcia psychicznego. Praca w systemie edukacyjnym pełnym wyzwań i zmian jest obciążająca, dlatego konieczne jest zapewnienie nauczycielom odpowiedniej opieki psychologicznej i przestrzeni do regeneracji. To właśnie nauczyciele są kluczowymi aktorami w procesie wdrażania UDL, a ich dobrostan ma bezpośredni wpływ na jakość edukacji.
Zmieniać bez nauczycieli?
Projektowanie uniwersalne w edukacji niesie ze sobą ogromne korzyści – pozwala tworzyć przestrzeń edukacyjną, w której każdy uczeń, niezależnie od swoich potrzeb i możliwości, może się rozwijać na miarę swoich możliwości. UDL promuje równość szans, elastyczność nauczania i indywidualne podejście do uczniów, co przyczynia się do budowania bardziej efektywnej szkoły. Jednak aby te idee mogły być w pełni i skutecznie wdrożone, system edukacji musi być stabilny, a nauczyciele powinni mieć zapewnione odpowiednie warunki pracy
Obecna sytuacja w polskich szkołach budzi obawy, czy tak ambitne zmiany, jak projektowanie uniwersalne, mogą być z sukcesem realizowane. W szkole, w której nauczyciel nie ma dostępu do podstawowych narzędzi pracy, brakuje materiałów do prowadzenia nowoczesnych zajęć, a on sam zmaga się łączeniem pracy w różnych placówkach, trudno jest wprowadzać innowacje. Nauczyciele, aby mogli realizować idee takie jak UDL, potrzebują nie tylko odpowiednich zasobów, ale także wsparcia emocjonalnego, stabilnych warunków bytowych i organizacyjnych.
I chociaż z ogromną ciekawością obserwuję działania IBE i MEN, mam wrażenie, że szykuje nam się kolejna reforma, która zapomniała o najważniejszym elemencie układanki pt. szkoła. O nauczycielu.
Będzie mi bardzo miło, jeśli postawisz mi kawę 🙂
Bardzo inspirujący artykuł! Uniwersalne projektowanie to świetna koncepcja, ale zastanawiam się, jakie są największe wyzwania w jego praktycznym zastosowaniu? Czy są jakieś przykłady projektów, które idealnie wpasowały się w tę ideę w polskich realiach?